Het hele universum op een paar vierkante meter

Jena en Weimar: Hoe alles met alles samenhangt

Drie dagen verblijf ik nu in dit prachtige stadje en mijn verwachtingen worden aan alle kanten overtroffen. De mogelijkheden aan kunst, cultuur en natuur zijn zo groot dat ik een langer verblijf begin te overwegen. Bovendien is de sfeer hier uiterst ontspannen; de weinige automobilisten rond het centrum rijden stapvoets en geven fietsers en wandelaars alle ruimte, geclaxonneerd wordt er nauwelijks. De mensen zijn zeer behulpzaam en beleefd. Tot een uur of 11 wordt er op straat geleefd, dan wordt het volgens een of andere ongeschreven regel muisstil.

Het plan is om mijn ervaringen op een Romantische manier weer te geven. Daartoe eerst een klein stukje geschiedenis ter inleiding, aan de hand van teksten uit Magnificent Rebels en foto’s uit het Romantiker Hause, waar ik het rijk helemaal alleen had.

Het Romantiker Hause in Jena, waar Fichte ooit woonde

Korte geschiedenis van het denken
Dit was de situatie tot de Jena Romantici op het toneel verschenen:

Eeuwenlang hadden filosofen en denkers beweerd dat de wereld gecontroleerd werd door een Goddelijke hand met zijn absolute waarheden. Mensen konden deze absolute waarheden hoogstens begrijpen, maar nooit zelf maken of aanpassen. De 18^e eeuw was een eeuw waarin natuurwetten ontdekt werden, zoals de werking van lichtstralen of de krachten achter de beweging van de maan en de sterren. Wiskunde, rationele observatie en gecontroleerde experimenten hadden kennis mogelijk gemaakt, toch bleven de mensen radertjes in een schijnbaar goddelijk geordende machine. Ze waren zeker niet vrij. (Magnificent Rebels, page 12, second printing. Vertaling van JS)

De Verlichting bracht ons voorspoed in de vorm van welvaart, gezondheid, toegankelijker onderwijs en een toename van kennis. Zo verbeterde de infrastructuur en werden de eerste voorzichtige stappen gezet die leidden naar onze moderne medische wetenschap.

Maar deze ontwikkeling had ook een keerzijde, die zich tot de dag van vandaag in alle facetten van de samenleving laat zien, misschien wel meer dan ooit. De ratio, die tot wetenschap leidde die op haar beurt tot technologie leidde, begon de overhand te krijgen. De natuur moest steeds meer meters prijsgeven aan industrialisatie en verstedelijking. Alles moest vooral (economisch) nut hebben. Ook de mens zelf, die steeds meer consument en gedachteloos werknemer werd in plaats van een creatief wezen. Dat alles ging ten koste van schoonheid, spiritualiteit en gevoel.

De leden van de Jena groep hadden daar een dikke twee eeuwen geleden al een fijne neus voor ontwikkeld. In de woorden van Novalis:

De natuur (waarmee Novalis ook de menselijke natuur bedoelt, JS) is gereduceerd tot een monotone machine die de eeuwige creatieve muziek van het universum veranderd heeft in het monotone gekletter van een gigantisch molenrad.

Portret van Novalis in het Romantiker Museum

De mens moest weer mens worden en geen gebruiksvoorwerp. Om dat te bereiken was het noodzakelijk om eerst zichzelf te leren kennen. In onze tijd van individualisme en psychologie is dat gesneden koek, maar rond 1800 was het dat allerminst. Het is geenszins overdreven om de Jena groep als de vaders en moeders van de psychologie en het (onder) bewustzijn aan te wijzen. Freud bijvoorbeeld werd zwaar beïnvloed door hen.

Verlichtingsdenker John Locke was in de late 17e eeuw van mening dat de menselijke geest een onbeschreven blad was dat zich tijdens het leven vulde met kennis afkomstig van de waarneming alleen, de Jena groep verklaarde dat ook aan verbeeldingskracht recht gegeven moest worden, samen met het verstand en de ratio. De vrienden begonnen naar binnen te kijken. (Magnificent Rebels, p.13)

Het woordje ‘samen’ is hier erg belangrijk. In tegenstelling tot iemand als Rousseau die pleitte voor een volledige terugkeer naar de natuur, draaide het allemaal om de juiste verhoudingen, men moest niet te veel doorslaan naar de ene of andere kant. Dat gaat vandaag de dag meer dan ooit op. Dankzij techniek en technologie, de producten van het verstand en de ratio, leven we ondanks alle problemen in het westen in de gemakkelijkste tijd voor de mensheid ooit. In 1800 zou het me dagen kosten om in Jena te komen, nu ben ik er in 7 uurtjes. De medische wetenschap heeft zich exponentieel ontwikkeld sinds die tijd, van bacteriën had men nog nooit gehoord. Het wordt pas problematisch als je bijvoorbeeld altijd de auto of trein pakt en niet meer beweegt en 12 uur per dag op het internet zit.

Wij krijgen de kans om het beste van beide werelden te combineren. Zo typ ik deze woorden op dit moment op een laptop die in verbinding met het internet staat, in het stadspark ‘Paradis’ aan de rivier de Saale, met dit uitzicht:

En Novalis, mijningenieur en poëet, wist ook al dat we niet in tegenstellingen en grenzen moesten denken:

Alles met elkaar verbonden

Verlichtingsdenkers hadden de neiging om alles te willen afbakenen, categoriseren. Een voorbeeld daarvan is de classificatie van plantensoorten. De Jena groep wilde die grenzen juist weer opengooien en bezielen:

In 1809, lang nadat hij Jena verlaten had, legde August Wilhelm Schlegel uit wat de groep had proberen te doen: zij hadden poëzie en proza, natuur en kunst, brein en sensualiteit, het aardse en het goddelijke, en leven en dood met elkaar verbonden. Ze wilden poëzie maken van het toenemende mechanische gerammel van de wereld. (Magnificent Rebels, pagina 12)

Ik zou bijvoorbeeld een opsomming kunnen maken van alle plekken waar ik geweest ben. Maar dan ontstaat een geïsoleerd geheel. Iets gaat pas leven als je verbindt, als je er een verhaal van maakt. Vandaar geen chronologische opsomming, maar een verhaal met als verband: van groot naar klein.

Het planetarium in Jena

Honderd kinderen een uur lang stil krijgen? In het planetarium kunnen ze dat. Hier worden films in een grote zaal vertoond waarbij de beelden je in een 360 graden setting omgeven. Door de bewegende beelden ontstaat de illusie dat je zélf door het universum reist.

Begeleid door metalmuziek wordt de oerknal gevisualiseerd. Daarna gaan we in vogelvlucht door de miljarden jaren en zien we hoe het gas zich ontwikkelt tot materie en hoe die materie zich samenklontert tot planeten en tot ons zonnestelsel. Vervolgens zien we de aarde ontstaan.

De eencellige groeit uit tot insect, het insect tot zeebewoner, de zeebewoner kruipt aan land en wordt zoogdier, het zoogdier wordt aap en hey, daar richt iemand zich op. De eerste mensen zien het daglicht. In het kosmische epos overigens slechts een fragment:

Een nog korter fragment als je in ogenschouw neemt dat de vorming van de aarde (4,6 miljard jaar) ‘slechts’ 1/3 beslaat van de totale geschiedenis van het universum.

Fichte en Goethe en de natuur

De geschiedenis kun je grofweg vanuit twee perspectieven bekijken: vanaf het moment zelf en terugblikkend. Vanuit 1800 gezien was Fichtes filosofie revolutionair. Hij plaatste het ‘Ich’ op de voorgrond en onderscheidde dit van het ‘Non Ich’. Dit noemen we ook wel subject/object denken en in wezen denken we het grootste deel van de tijd allemaal zo. ‘Ik’ (Ich) zie een boom (non Ich). Deze nadruk op het creatieve ‘Ich’ dat de blik op de wereld en de buitenwereld niet als een vaststaand feit beschouwt, betekende een belangrijke stap in het denken van de mens.¹

Fichte, een buitengewoon goede redenaar, spreekt een menigte toe. (Romantischer Museum Jena)

Toch is het vanuit ons 21e eeuwse gezichtsveld enigszins bevreemdend dat juist de filosoof van de Romantici zo’n scherpe afbakening maakte. De alomtegenwoordige Goethe had daar destijds al zijn bedenkingen bij. Goethe, wat een kerel. Een man die 10 levens leidde. Minister, advocaat, schrijver en dichter. Maar bovenal ook wetenschapper en kenner der natuur, die al voor Darwin wist hoe een deel van de vork in de steel zat, en daarom een andere lezing had dan Fichte:

Goethe was het oneens [met Fichte]. Wat hij had geleerd door middel van zijn onderzoek in vergelijkende anatomie bijvoorbeeld, toonde aan dat dieren door hun omgeving werden gevormd en niet door de geest van degene die hen waarnam. De gestalte van een vis was aangepast aan het leven onder water, net zoals de nek van een giraffe was aangepast aan het hoog hangende gebladerte in de Afrikaanse savanne en de vleugels van vogels aan het leven in de lucht. Klimaat, hoogte, temperatuur, water, lucht en meer, waren de factoren die bepaalden hoe dieren zich ontwikkelden. (Magnificent Rebels, p.182)

“Op 27 maart ontdekt Goethe den Zwischenkieferknochen” Romantiker Hause Jena. Een bij de mens vergroeid stuk bot dat voordien alleen bij dieren was aangetroffen. Met deze ontdekking inspireerde hij later onder anderen Charles Darwin. Een van de vele bewijzen dat wij de levenslijn met de dieren delen.

Wij kunnen onmogelijk los gezien worden van onze omgeving. We zijn erdoor gevormd, wij zíjn onze omgeving. Zonder precies die samenklontering van de aarde en de maan en de zon, zonder het ontstaan van fotosynthese en dus zuurstof, waren we er niet eens geweest. Zonder dieren en planten hadden we geen voedsel. Alles is met alles verbonden. (Hier nog een moderne mindfuck waarbij dit idee nog iets extremer wordt voorgesteld, vanaf 1 minuut 40)

Wat ons bij een andere bezienswaardigheid in Jena brengt.

De botanische tuin

Goethe was in een dubbele hoedanigheid zeer belangrijk voor de botanische tuin in Jena: als staatsman bevorderde hij de tuin en als natuurvorser had hij zelf groene vingers en verdiepte hij zich in de ontwikkeling en groei van planten. Tegenwoordig wordt de botanische tuin beheerd door de Schiller Universiteit in Jena. Mijn bezoek was veel te kort om al die pracht en praal goed te aanschouwen. De kassen staan vol met tropische planten uit de hele wereld. Buiten staat een gebied ter grootte van een dorp vol met allerlei planten, bomen en gewassen.

Deze joekel moet Goethe zelf ook aanschouwd hebben

Bergen, rivieren en heuvels

De geschiedenis van de mens hangt ook nauw samen met de vorming van de aarde, van miljoenen jaren geleden tot nu. De rivier De Saale die stroomt door Jena en Weimar (de beroemde plaats op 15 km afstand van Jena, die ik ook een dagje bezocht), was er niet geweest zonder het Fichtelgebergte, waar zich de oorsprong van de rivier begint. En net zoals dat voor Amsterdam, Rotterdam, Zutphen of Doetinchem geldt, hadden Jena en Weimar zich zonder die rivier nooit zo ontwikkeld, vanwege de invloed van de rivier op de geologie, handel en visserij. Mensen hadden dus ook een totaal ander leven gehad.

De Saale in Weimar

Of wat te denken van de heuvels, die weer voortkomen uit uitlopers van gebergten en de erosie van rivieren? Jena is volledig omgeven door heuvels, ik koos ervoor om er via het stadspark Paradis op te klauteren. De heuvels die wandelaars en mountainbikers aantrekken en daarmee het toerisme in Jena stimuleren.

Jena van boven

Nogmaals Jena vanuit een ander perspectief. Beneden ligt het stadion van Carl Zeiss Jena, nu een semi-profclub in de Regionalliga, in 1981 Europa Cup II finalist. Rond het stadion liggen uitgebreide sportvelden waar het barst van het leven. Er wordt gevoetbald, gevolleybald, geturnd en getennist.

De recente geschiedenis: Weimar

Als je van recente geschiedenis en architectuur houdt, dan is Weimar absoluut een aanrader. Je struikelt er over de gebouwen die ieder hun eigen verhaal hebben.

Het standbeeld van Goethe en zijn vriend Schiller. Van die laatste kent bijna iedereen in de wereld minimaal 1 gedicht. Ja, jij ook. Deze tekst is namelijk van hem.

Op de achtergrond het gebouw waar het akkoord werd getekend dat leidde tot de Republiek van Weimar. Wat ons onvermijdelijk bij de Tweede Wereldoorlog brengt. Daarom een anekdote over Goethe.

Goethe was van alle markten thuis, maar had een bloedhekel aan oorlog. Toen de Fransen zogenaamd vrijheid, gelijkheid en broederschap in Jena kwamen brengen, maar in werkelijkheid op een afschuwelijke manier huishielden, beviel de machteloze Goethe dat het theatergezelschap die avond een komedie moest spelen. Dat zorgde voor gefronste wenkbrauwen bij zijn tijdgenoten. Goethe had echter een goed gevoel voor de eeuwigheid en verstenliefde. Hij zag in dat deze episode nog geen milliseconde betrof in de geschiedenis.

De Fransen verdwenen, evenals de nazi’s, maar de natuur en de bloemen en de menselijke creatieve geest bleven bestaan.

Goethes Gasthaus in Weimar

Tot zover de geschiedenis weerspiegeld op een paar vierkante meter. Is het niet waanzinnig dat we door miljarden maal miljarden maal miljarden gebeurtenissen gevormd worden? Hoeveel ontelbare gebeurtenissen moesten er plaatsvinden zodat wij in het hier en nu bestaan?

En dat is nog slechts de zichtbare wereld. Daaronder bevindt zich nog een compleet universum, dat ondanks zijn afmetingen net zo groot is. Maar dat is iets voor een ander keer…

Een illustratie van een menselijke cel, een organisme op zich, dat op zijn beurt weer bestaat uit talloze kleine bouwsteentjes.

1. Om de lijn van het verhaal niet te lang te onderbreken wil ik hier verder niet te diep op de kwestie ingaan. Er zijn bibliotheken over geschreven. In het kort een paar opmerkingen: het is bijvoorbeeld onze geest en het zijn onze zintuigen die letterlijk kleur geven aan het universum. Je weet nooit wat een ander ziet. Bepaalde kleuren zoals infrarood kunnen wij met het blote oog niet zien, vampiervleermuizen bijvoorbeeld wel. Het universum, het non-Ich heeft geen kleur. Die geven wij eraan. En dan is er nog het aloude dilemma: als een boom valt in een bos en er is niemand om dat waar te nemen, maakt die boom dan geluid? Kortom: onze perceptie van de buitenwereld hangt sterk samen met de manier waarop onze zintuigen en hersenen zijn ingericht. ↩︎