Drie veelgebruikte verhaaltechnieken. Over onder andere Scooby Doo, Thomas Mann, Rocky, Twin Peaks en The Bridge. Spoiler alerts!
1. De deus ex machina
“But think about it – what if there were a deus ex machina in real life? Everything would be so easy! If you felt stuck or trapped, some god would swing down from up here and solve all your problems. What could be easier than that?”
Haruki Murakami – Norwegian Wood
Soms moet je de mazzel hebben om precies de juiste romans achter elkaar te lezen, dan vind je nog eens wat. Zo las ik ooit eens De Toverberg van Thomas Mann en Norwegian Wood van Murakami in hetzelfde tijdsbestek. Eerstgenoemde boek wordt in laatstgenoemde boek regelmatig genoemd, zonder dat er ogenschijnlijk dieper op ingegaan wordt. Iemand leest het boek, daar blijft het wel zo’n beetje bij. Het is daarom verraderlijk om Murakami ervan te verdenken aan namedropping te doen.
Maar dat is niet het geval. De intertekstualiteit tussen beide romans is subtieler en schuilt in de plot. In beide romans is sprake van een variant op de deus ex machina, letterlijk de god uit de machine1. Schrijvers passen in de regel wel op om dit middel te gebruiken, het staat zowat gelijk aan literaire zelfmoord. Een verhaal moet rond zijn, alles moet met alles in verband staan, er mag geen mus van het dak af vallen of het moet een betekenis hebben2. Dat is het ideaal van kunst. De deus ex machina vloekt met dit principe. Zomaar ineens, zonder voorafkondiging, is daar ineens god die ingrijpt. Of het toeval dat ingrijpt.
Vergelijk het met een slechte detective. Er zijn zes verdachten die gevolgd worden, je verwacht dat één van hen de dader is, maar dan verschijnt er ineens een zevende persoon op het podium die daarvoor nog niet geïntroduceerd was en die ineens de dader blijkt te zijn. Dat pik je niet als publiek.
Elke aflevering van Scooby Doo is een parodie op dit soort slechte detectives. Ineens, uit het niets, zonder ook maar één enkele aanwijzing, wordt het spook/het monster ontmaskerd: “Oh no, it’s Mister Jenkins from the coffeeshop!”
Scooby en Scrappy Doo
In goede detectives wordt foreshadowing gebruikt: de lezer krijgt kleine brokstukjes informatie waar hij uit hàd kunnen afleiden wie de dader is, wat idealiter leidt tot een aha-erlebnis. Zie onder andere Sherlock Holmes. Een groot deel van het plezier dat een detective (en een roman) schenkt, zit hem in het gegeven dat je kunt meepuzzelen als lezer. Dan voel je je bekocht als een voorheen onbekend element ineens de hoofdrol vervult.
Bommen uit de hemel
De Toverberg gaat over Hans Castorp, voorbestemd om in de havens van Hamburg een leidinggevende functie op zich te nemen. Castorp gaat op bezoek bij zijn neef in een sanatorium te Davos, waar hij allerlei intellectuele discussies voert, lekker eet, verliefd wordt en gegrepen wordt door ijldromen. Eigenlijk moet hij weer terug naar de havenstad, naar het echte leven, maar hij komt maar niet weg van de betoverde berg en blijft er 7 jaar hangen.
Dan wordt er van hogerhand ingegrepen en volgt aldus de deus ex machina, in de vorm van vliegtuigbommen die uit de hemel komen vallen. De Eerste Wereldoorlog is begonnen. De Toverberg wordt vernietigd alsof zij nooit bestaan heeft. Niet de personages zorgen voor een doorbraak, maar een invloed van buitenaf.
Murakami schrijft in Norwegian Wood ook letterlijk over de deus ex machina:
Are you familiar with Euripides? He was an ancient Greek—one of the ‘Big Three’ of Greek tragedy along with Aeschylus and Sophocles. […] What marks his plays is the way things get so mixed up the characters are trapped. […] And then what do you think happens? Simple—a god appears at the end and starts directing the traffic. […] He’s kind of a fixer, and in the end everything works out perfectly. They call this ‘deus ex machina.’ There’s almost always a deus ex machina in Euripides, and that’s where critical opinion divides over him.
Precies wat er gebeurt in De Toverberg. De karakters zitten vast op de berg, gedragen zich passief. Dan komt de fixer in de vorm van een bom en wordt Castorp WOI in gesleurd. Een klassieke deus ex machina, toch? Niet helemaal. Die oorlog komt namelijk niet uit de lucht vallen, de lezer weet dat het verhaal zich vlak voor WO1 afspeelt. In tegenstelling tot de slechte detective en de toneelstukken van Euripides voel je als lezer dat er nog een verhaallijn op de achtergrond meespeelt, zonder dat deze expliciet benoemd wordt. De oorlog hing al constant als een donkere sluier over de roman. Hier zet de deus ex machina je lezing van de hele roman op kop. Al die discussies worden ineens in een heel ander perspectief geplaatst, ze zijn nutteloos. Terwijl de personages intellectueel zaten te keuvelen over het humanisme en allerlei andere -ismes, speelde de wereldgeschiedenis zich heel ergens anders af. De passiviteit van de karakters kan aldus gezien worden als een commentaar op het passieve gedrag van de intellectuelen voorafgaande aan WO-1.3
Literatuur is in dit geval een kwestie van tussen de regels door lezen. Een spel tussen de schrijver en lezer. De schrijver geeft je impliciete aanwijzingen, de lezer vult deze open plekken in en zo ontstaat alsnog een rond verhaal. Murakami grossiert in dit soort subtiele aanwijzingen door nergens expliciet verbanden te benoemen tussen de romans die hij vermeldt in zijn verhaal. Toch zijn die verbanden er altijd, zoals we spoedig zullen zien. (overigens zijn de romans van Murakami ook prima te lezen zonder dat die verbanden opvallen, ze geven echter wel een meerwaarde aan die romans.)
De plot van Norwegian Wood: Toru Watanabe is een wat passieve jongeman (zoals bijna alle hoofdpersonages van Murakami), die maar niet kan kiezen tussen de vrouwen Naoko en Midori. Hij bevindt zich, zogezegd, in een impasse. Naoko kampt met depressies en wordt opgenomen in een sanatorium4. Dan pleegt ze zelfmoord, waardoor de impasse doorbroken wordt en Toru aan het einde van de roman tot het inzicht komt dat Midori de vrouw van zijn leven is. Net als in het geval van Hans Castorp wórdt de keuze voor hem gemaakt door een invloed van buitenaf. En net zoals in het geval van De Toverberg komt de zelfmoord, de deus ex machina, niet geheel uit de lucht vallen. Die zelfmoord hing het hele verhaal al als een donkere sluier boven de roman.5
Wat beide romans uiteindelijk verbindt? Passiviteit. Beide personages zijn een soort willoze balletjes in een flipperkast. De deus ex machina is het lot dat er een zwengel aan geeft en de levenslijn van de personages sturing geeft. Daarmee zijn deze romans een voortzetting van een eeuwenoud literair en filosofisch debat: in hoeverre hebben wij controle over ons leven en in hoeverre worden wij gestuurd door krachten die ons de pet te boven gaan?
De deus ex machina is de laatste tijd aan een revival bezig, in steeds meer romans, verhalen en series keert hij terug. Misschien heeft dat te maken met een veranderend wereldbeeld; misschien worden we veel meer geleid door toeval en onverwachte gebeurtenissen en begint het idee van maakbaarheid terrein te wisselen.
Hier nog een mooi modern voorbeeld van een deus ex machina uit de serie Fargo.
2. Uitstel van de goede afloop
Waarschijnlijk de meest gebruikte techniek uit de geschiedenis van het verhaal. Je weet allang dat man en vrouw elkaar op het einde van de film de liefde verklaren , je weet allang dat Rocky 2,3, 4, 5 én 6 op het einde van de film als overwinnaar uit de strijd gaat komen.
Maar de schermtijd moet gevuld worden. Dus volgens eerst allerlei verwikkelingen. Misverstanden die ervoor zorgen dat de man en vrouw elkaar telkens net mislopen, Rocky die door allerlei monsters bont en blauw wordt geslagen met stoten die ieder normaal mens het leven zouden kosten (het is niet verboden om je armen als dekking te gebruiken Rocky!). Het ligt maar net aan de subtiliteit van het scenario of je die ‘uitstel van de goede afloop’ als kijker pikt.
De serie The Bridge wordt alom geprezen, en ja, Saga is een mooi personage. Maar toch haakte ik op een gegeven moment af. Telkens opnieuw, tot minimaal vier keer toe, komen Saga en haar partner nét te laat om de dader te arresteren. Saga, wat een goede detective is ze. Nee, dat is ze niet! Ze komt keer op keer te laat. Dit soort goedkope vormen van tijdrekken verknallen een in potentie goede serie.
De schrijvers van bijvoorbeeld Breaking Bad gaan een stuk slimmer om met ‘uitstel van goede afloop’. Wat zij doen? Telkens subplots inbouwen. Als het ene subplot afgewikkeld wordt, begint de volgende al, zoals in deze scène.
De climax van een plot noemt men ook wel de pay-off. Je hebt ook van die regisseurs die niets lievers doen dan hun publiek een beetje trollen. Je krijgt nooit wat je verwacht. Een mooi voorbeeld daarvan is Twin Peaks The Return. Twin Peaks was in de jaren negentig een absolute cultserie en nog steeds het bekijken meer dan waard. De grote held was FBI agent Dale Cooper. 25 jaar later verscheen The Return. Alle die hard fans, waaronder ondergetekende, konden niet wachten op de terugkeer van agent Cooper. Maar wat doet David Lynch? Die laat zijn hoofdpersoon 16 afleveringen lang in een catatonische staat verkeren als Dougie Jones, een parodie op de techniek van ‘uitstel van de goede afloop.’ Maar als agent Cooper dan eindelijk terugkeert, gaat de aloude regel op: ‘The larger the build-up, the greater the pay-off must be.’
3. The red herring
De herkomst van de term ‘red herring’ is al een verhaal op zich. Lange tijd werd gedacht dat honden en paarden werden getraind om zich tijdens de jacht niet te laten afleiden door en sterk reukspoor (de rode haring). Maar het schijnt toch iets anders in elkaar te zitten. Er werd zelfs een aflevering van Myth Busters aan gewijd.
In verhalen wordt de techniek gebruikt om de lezer/kjiker op een dwaalspoor te brengen, een soort subtechniek van ‘uitstel van de goede afloop.’ Je kunt natuurlijk niet de dader in de eerste aflevering onthullen, tenzij de serie een heel ander doel heeft, zoals in een ‘howcatchhim’ in plaats van een ‘whodunnit.’
Ook nu geldt weer: het hangt af van de mate van subtiliteit of the red herring slaagt. Een van de ergste red herrings wordt toegepast in de Amerikaanse remake van de serie The Killing; wat voor The Bridge opgaat, gaat voor The Killing in het kwadraat op. Maar liefst 6 afleveringen lang zitten de zogenaamd uitstekende detectives, het neusje van de zalm, achter de verkeerde verdachte aan. Uiterst vermoeiende tv. Zes uur van mijn leven weggegooid.
Het waarschijnlijk beruchtste voorbeeld van een red herring in de tv-geschiedenis is de zogenaamde moord op JR Ewing in Dallas. Na een compleet seizoen werd duidelijk dat het allemaal een droom was…
Een curieuze red herring zien we in het onvolprezen eerste seizoen van True Detective. Curieus, omdat de red herring in kwestie, Reginald Ladue, een veel interessanter en afschrikwekkender personage is dan de uiteindelijke dader. Je vraagt je af waarom de makers er niet voor gekozen hebben om zijn personage veel meer uit te werken. Overigens leidt Ladue wel tot de uiteindelijke dader, zodat er niet helemaal sprake is van een dwaalspoor.
- De oude Grieken gebruikten tijdens toneeluitvoeringen een voor het publiek onzichtbare machine met kabels en katrollen. God verscheen dan van boven als personage op het toneel met gebruikmaking van deze machine. ↩︎
- Een uitspraak van W.F Hermans. Volgens Hermans was het trouwens onmogelijk om zo’n perfecte roman te schrijven, maar moest men er wel naar streven. ↩︎
- Een andere lezing: in tegenstelling tot WOII, die men al jaren voelde aankomen, had WOI ook daadwerkelijk iets van een deus ex machina, die oorlog had bijna niemand voorspeld, dus in die zin valt het de intellectuelen niet kwalijk te nemen. ↩︎
- Als Toru op bezoek gaat bij Naoko in het sanatorium, grapt hij dat hij maar beter niet langer dan een paar dagen kan blijven, anders bestaat het risico dat hij er7 jaar blijft. Nog een aanwijzing: het begin van Norwegian Wood speelt zich af in Hamburg, de stad van Hans Castorp. ↩︎
- Een andere roman die veelvuldig genoemd wordt: The Great Gatsby van F. Scott Fitzgerald. Ook in dit geval legt Murakami nergens expliciete verbanden, maar ze zijn er wel degelijk. Om er eentje te noemen: als er één 20e eeuwse roman is die voldoet aan het adagium: ‘alles moet met alles in verband staan’ dan is het wel The Great Gatsby: van het licht, tot de reclameborden tot het landschap: alles heeft hier een symbolische betekenis en staat met elkaar en met de plot in verband. In die zin is The Great Gatsby de antipode van Euripides’ deus ex machina. ↩︎
0 reacties